Bez Qalada Turamız - 01

KERESPE SİYaQTE KEŞKENE TARAU
BERENŞE TARAU
YeKENŞE TARAU
ÜŞENŞE TARAU
TÖRTENŞE TARAU
BESENŞE TARAU
QORETENDE SİYaQTE KEŞKENE TARAU jazıp, bul düniene
tämamdayıq.
(Roman)
«Adamdı tüsenen tanu oñay bolğanmen,
eşenen tanu qiın».
Äkem marqum jie aytatın söz yede.
KERESPE SİYaQTE KEŞKENE TARAU
Talay-talay köşe-qondı körep, burış-burışı qajalıp sınğan, aynaday
taqtayınıñ jaltırağan betene ayğız-ayğız sızıqtar tüsken şifoner,
yağni bezdeñ yeñ bastı mülegemez bölmeneñ ber burışına kelep qonjidı.
Yekenşe burıştı Bağila yekeuemez üy bolğalı berge bar quanışreneşemezdeñ
kuäsınday bolıp berge kele jatqanmen keyenge kezdere töbesenen
judırığıñmen ber urmasañ ne beyne körenese joğalıp keteten, ne dıbısı
öşep qalatın şağın ğana tört siraqtı qoñır teledidar iemdende.
Bölmeneñ däl ortasın kezende ber aqauı üşen arzandağan mülekterde
satatın arnayı dükennen satıp alğan yemen üstel men tört orındıqqa
berdek. Mädeni telmen aytqan kezde, qonaq bölmese dep atalatın bul tört
qabırğağa äzerge budan basqa qoyar jasau-jabdıq bola qoymadı. Al jatın
bölmeneñ yenşesene bölengen dünie de belgele. Nikeldengen aq bas temer
kereuetemez ben Quralayjannıñ äre tösege, äre seruenge şıqqandağı
kölegeneñ mendeten atqaratın qol arba ğana. Burındarı jaldap turatın
päterlerdeñ ayaday ber bölmesende kädemgedey jasau bolıp, sıqap turatın
mülekteremez jaltırağan parket yedene, qızıldı-jasıldı tüste kelemdey
ğıp tüsqağazın bezenderep tastağan örnekte qabırğaları, öñemezde tügele
tüsemezde körmegen keñ de jarıq terezele mınau qos bölmele keñ sarayğa
itke qos artqanday jaraspay-aq tur. Jaraspağanı öz aldına, ärqaysısı
şeldeñ qiınday şaşırap, bastarı berekpey, är jerde qaldı. Özemez turıp
kelgen key bölmelerden köleme jağınan köş elgere auqımdı as üye ol
qañırap bos tur. Jağıñ tüspey jamandıq körmeger, Aleksey sıylağan
keşkene kök üstelden basqa ol üyge mülek ataulıdan yeşteñe buyırmadı.
«Yeke bölmele üy» dep aytqanğa ğana bolmasa, kiem eleten quısı, anau-mınau
jas otbasınıñ qıñq demey turularına jaraytınday kere beres at
şaptırım däleze, juınatın... tağı basqa äjetke jaraytın quısı, as üye,
ne kerek, uzın sanı bes-altı bölmese bar meken-jaydıñ qojası bolıp
şığa kelgeneme ber türle añ-tañmın. Özgene qoyğanda özem de sene alar
yemespen. Osınday keñ sarayday kelesken päterge tübegeyle ie yekenemde
kuälandıratın qeyälay tartılğan qızıl beldeue bar order dep atalatın
jartı bettek asa qundı qujatıma qayta-qayta qaray beremen. Bäre de
dupdurıs, bäre de zañdı. Kösem atındağı köşeneñ pälenenşe üyeneñ
pälenenşe pätereneñ iese özem, yağni Serebaev Quanış yekenen jäne osı
päterde turuğa haqıları bar äzerge şağın otbasımnıñ müşelere:
zayıbım Serebaeva Bağila men keşkentay qulınşağım – Serebaeva
Quralay Quanışqızınıñ atı-jöndere terkelep, soñına qulınnıñ
tuyağınday mör basılıp, kuälandırıp tastağan.
«Demek, budan bılay köşe kezep, jaldamalı päter ezdeu degen endetteñ
enene su quyıldı, demek, budan bılay köp adamğa, äserese küne keşe
Almatıda turğandı qoyıp, ber köruge ıntıq bolıp jürgen auıl balası
sen de astananıñ zañdı ber turğınısıñ, demek, budan bılay sen de öz
jeke menşek balkonıña şığıp alıp, köşemen yersele-qarsılı ağılğan
adamdar tasqınına samarqau ğana qarap tura alasıñ, joldas Serebaev»
deymen özeme-özem. Ber orında bayız tauıp tura almay, as üy men jatın
bölmeneñ uzına boyına sozılğan keñ balkonğa şığamın. Däl ber äkemnen
qalğanday şaljiıp turamın. Ber orında bayız tauıp otıra almay, jol
jüreten kesedey abır-sabır bolıp jürgen Bağila da soñımnan şığadı.
– Quanış-au, jaña osı köşeneñ boyındağı ber üylerden kördem.
Balkondarına ösergen şırmauıqtarı sıñsığan nu orman seyäqtı. Külgen
tüste güldere qanday keremet. Bez de balkonğa şırmauıq ösersek, ğajap
bolar yede. Äre köleñke, äre sände. Tepte salqın tüskenşe kereuetemezde
osında şığarsaq, taza auada uyıqtağan qanday raqat, – deyde ol iığıma
nazdana asılıp. Bar maqsatı tügel orındalıp, balkonğa şırmauıq öseru
şaruası ğana qalğan kese seyäqtı. Säbi bolsa da mınanday keñ üyge äle
añtañ bolıp, üyrene almay jürgen Quralayjan jetede soñımızdan.
Tağalı atpen jelgendey parket yedende sart-sart yetkezep, yeñbektep mäz. Ol
da ber ornında bayız tauıp otıra almay jürgendey. Sonan soñ şeşese
yekeuemez onı qolımızğa köterep alıp, bolaşaq qut-mekeneneñ zäulem
biektege balkonında turıp alıp, köşeden asığıs ağılıp jatqan adamdar
tasqınına joğarıdan, töbelerenen üñelderemez. «Jaman äkeñ men şeşeñ
şığarğan biegeñnen joğarılamasañ, alasarma, qulınım! Turağıñ ğana
yemes, janıñ da, adami jaratılısıñ da biek bolğay!» deymen eştey
tolqıp. Osınday quanış üstende adam aqınjandı bolıp ketede yeken ğoy.
Är närsege tolqıp, köñelem de kök kepter bolıp Alataudıñ quzar
şıñdarın aralap, uşıp jürgendey. Ärine, Quralay äkeseneñ janınıñ
bügen osınşa qayta köktep, güldep turğanın qaydan belsen, alayda
bäremezde de ber quanıştıñ barın quyttay jürege sezgendey. Botaqanım-au
sol, qanatın jayğan kögerşen seyäqtı dalpıldap, qolımızdan sekerep uşa
jönelerdey. Ol da mäz. Bez ğana yemes, jaña qonısqa kelep, quanıştarı
qoynına sıymay jürgenderdeñ berazı balkondarına şığıp, köşedege
adamdar tasqınına joğarıdan köz tegede. Oñ jağımızda da, sol
jağımızda da, üstemezde de, astımızda da.
– Niçek, bala?! – deyde balkondarı bezdeñ balkonmen jalğasıp jatqan
tatar jegete Rafih beteme küle qarap.
– Bik yaqşı üyge kildek bit, ä!
– Körşe-au, o ne degeneñez! Ğajap üyge kerdek qoy! Keleñez, qonıs toyın
bastap jebereyek. Onıñ üstene, qudayı körşe boldıq degendey...
– İuq. Başta sez bezgä kilersez. Annarı bez sezgä barırbız. Keşeneñ yuulı
da, bit kişi.
Onsız, bayız tauıp ber ornımızda otıra almay jürgen üşeuemezge ne
jorıq, quttı bolsın ayta kelgenderge degen şikele-peseleleremezde yemen
üsteldeñ üstene qayıstıra tiep, dayarladıq ta üyden şıqtıq. Bez az-muz
jasauımızdı jük maşinası qorabınıñ aldına ğana tiep kelgende
uzındı-qısqalı on şaqtı jeget qara terge malınıp, oñ jağımızdağı
yesekke toqtausız jük tasıp jür yede, odan bere yette yeke ret asıp, yeke ret
jeytendey uaqıt ötse de, jükşeler sol qara ter bolğan küylere äle
tasınıp jür yeken. Bez burın-soñdı körmegen, bet taqtayınan bet
körenerdey türle ağaş jihazdardı jegetter ışqına kötergende olardıñ
aldına şığıp alıp, bezektey jügerep, bebeulep söylep kele jatqan
deneleleu aq sur kelenşekteñ dausı jie-jie ışqına şığadı.
– Apır-ay, bayqasañdarşı! Bülderdeñder-au, tüge. Soğıldı ğoy anau
burışı! Osı qarañ qalğırdıñ, düniesene bağana opıtnıy jükşelerde
jaldayıq dedem. Tel aldı ma, qasarısıp?! Äne, yende eske tatımay, otın
bolıp qalatın boldı.
– Terge malşınğan uzındı-qısqalı on şaqtı jegette ün joq. Aqsur
kelenşekke közdereneñ astımen ber-ber qarap qoyıp, ıñqıldap kötergende,
ışqına tınıstağandı ğana belede.
– Men de barıp kömektesuem kerek yede, körşe ğoy, – deymen Bağilağa.
– Tanısıp ülgermesek te küne bügennen bastap qudayı körşe bolatın
keseler ğoy.
– Özeñ bel, beraq jeñgemez aşulı körenede. Qolbırap jürep, berdemesen
bülderep alsañ, «Sene kem şaqırdı öze?» dese, ne deyseñ?
– Kesene ber körgennen tani qoyatın suñğıla Bağila saqtıq belderde.
– Aldımen mına üyge kerep, quttı bolsın aytıp şığayıq. Sonan soñ
körerseñ. Sol jağımızdağı yesek – jaña körşeleremez Rafihtıñ pätere.
Bağana köşe-qon üstende tanısqanbız. Ber salada jürsek te burın-soñdı
körespeppez. Men gazet redaktseyäsında jürsem, ol bez äzerlegen gazetterde
tasqa basatın maşinanıñ mamanı yeken.
– Jeñgey, sälemetsez be?! Al «Köş kölekte, qonıs jaylı bolsın!» – dedem
kötergen jüge bolmasa da qara terge tüsep, barıp-kelep turğan yetjende aq
sur kelenşekke. Jalt yetep qarağan sätte janarınıñ uşqınında
jaratpağan jarqıl bolğanımen, bezdeñ jamandı-jaqsılı jaña körşese
yekenemezde belse kerek, ter juğan jüzene zorlıqpen jılılıq şuağın
jügertte.
– Raqmet, aynalayın! Oñ jağımızdağı yesek – jañağı äle tasınıp bola
almay jürgen osı aq sur jeñgeydeñ pätere. Jeñgey seyäqtı yet-jeñde yemes,
keresenşe qañqasına teresen tırtıstıra qaptap qoyğanday tıriğan qara
jegette üy iese bolar dep mölşerlegenmen. «Ortaq astı bereue şömeşpen,
bere qasıqpen eşeten keseler seyäqtı yeken» degen ber qızıq oy kelgen.
Törtenşe qabatqa deyen jeñgemez jük köterep şığarğanı sol, yet-jeñde
denesen süyrep, al quday ağamız qu janın köterep jetkezse de yekeuene
ülken olja yeken dep tüydem. «Jaraydı, bularmen de durıstap tanısa
jatarmın, aldımen qonıs toyınıñ alğaşqı dämene şaqırıp otırğan
üyge bas suğayıq» degen oymen jeñgeyge: «Bez qazer... » dep, bezde tosıp
otırğanday yekeuştılau söz ayttım da, keşepeyeldelekpen bas izep, sol
jağımdağı Rafihtıñ yesegeneñ qoñırauınıñ tüymesen bastım.
– Al, Rafqa, jeñgey, qonıs üylereñez jaylı, quttı bolsın! Berberemezge
ergemez qayırlı bolğay! – deymen men körşeleremneñ qoldarın quşırlana
qısıp. Qanşa degenmen, bezdeñ Bağila da körgende jerdeñ qızı yemes pe:
«Bul üyde toy köp bolsın! Şaşu, şaşu!» dep, yeke-üş uıs konfette aq
joñqa ğıp, yesekten kere şaşıp jebergen. Bes-altılar şamasındağı
mısıq köz sarı bala añ-tañ. «Bereten konfeten qolğa ustatpay, yedenge
şaşqanı nese?» degendey äke-şeşeseneñ, sonan soñ bezdeñ betemezge añıraya
qaraydı. Beraq şaşılıp jatqan baylıqqa jaltaq-jaltaq qarağanınan-aq
ındınınıñ tättelerge berjola auıp turğanın bayqau qiın yemes yede.
– Ala ğoy, Rafis! – Mahfuza jeñgemez jerdege şaşudı jinay bastağan
kezde ğana munıñ bäre osılay boluğa tieste es yekenen yende tüsengendey
bolğan mısıq köz konfet teru şaruasına bar ıntasımen kereste.
– Beraq yekeu-üşeuden artıq jeuge bolmaydı. Teseñ auıratın boladı.
– Kurşe, ne aytasız, bik yaqşı buldı kilgeneñez.
– Rafih ağınan jarıldı. Qonıs toyın bezge deyen bastap qoysa kerek,
onsız da aq sarı jeget şala pesken qızanaqtay bet-jüzen bal-bul
jandırıp, alaulap alıptı. Pälen jüz qızmetkere bar ber mekemede jumıs
estesek te burın qoyan-qoltıq aralasıp tanısudıñ säte tüspegen körşem
meylenşe aq jarqın jeget bolıp şıqtı. Jeñgemez Mahfuza da burın ber-
beren ğumırı körmegen Bağila yekeue jastaylarınan berge öskendey
şüyerkelese ketepte. Beraz eşep-jep degendey, jedel «juıstan» soñ
közemneñ aldı tumandana bastağanda äle jükteren tasınıp ülgere almay
jatqan oñ qanattağı körşem yeseme tüskene. «Körşe haqısı
– Täñere haqısı» dep otıruşı yede äkem marqum. «Alğaşqı künnen bastap,
qaytıp körespeyten adamdarday sırt bereskenemez jaraspas» degen oy kelde.
– Rafqa, mınau üşenşe körşemezde tanisız ba? Özdere ber auılğa jeter
dünie tasıdı ğoy, qayda sıyğızıp jatır onıñ bären?
– Ä, alarnıqı durt bulmä, – deyde Rafih.
– Ber mıqtı bolar, – dede Mahfuza. – İä, vraç bulırğa. Teş vraçımın
digän, – dede Rafih. – Ä-ä! – dede Mahfuza. «Onda tüsendem» degendey ünen
ber türle sozıp ayttı. – O, onda mınau qosamjarlasa betken «urı» tesemde
oñdatıp alatın boldım, – dede Bağila. Bar jumısı tausılıp, üy mäselese
şeşelep, köñele demdengen soñ yendege jalğız säte tüspey jürgen
şaruasınıñ da orayı kele qalğanğa balaşa quanıp otır.
– Meyle ğoy, kem bolsa ol bolsın, bez üşen bar bolğanı körşe ğana.
Äyteuer körşemez ğoy. Jüreñez Rafqa, körmegendey bolıp otırğanımız
kördemşelek bolar. Tanısıp, quttı bolsın aytıp şığayıq, – dep
jelpeldedem. Qayran, ottı sudıñ buı ğoy otırğızbay turğan. Quralayjan
men Rafis qana qalıs qaldı da, qalğan üş yeresek tügeldey meneñ jañağı
usınısımdı ber auızdan qoldap şıqtı. Bağanağı uzındı-qısqalı on
şaqtı jeget üydeñ eşende duıldasadı. Jük tasılıp bolsa kerek, qabatqa
kötereler baspaldaqtağı sabılısqan jükşeler körenbey, jürgenşeler
sirepte. Üy iese qatpa qara jeget jañağı on şaqtı jükşeneñ yekeuen qasına
alıp, yesekteñ qulıbın auıstırtu esene ez suıtpay, şuğıl keresepte.
«Keresepte» degen şarttı uğım. Qulıptı auıstırtu operatseyäsına
basşılıq jasap, nusqau berep turğanı bolmasa, negezge şaruanı atqaruşı
yeke jas jeget. Şaması munday eske yebe bar bolsa kerek. Aq kümestey
jaltırağan şınjırdı da bosağağa salaqtatıp elep ülgerepte. Su jaña
yemen yesek oyılıp, ber yemes yeke jerden qulıp tüsepte. Üy iese bolaşaq
jaña körşelerene, yağni bezge qarap, ber yezuley külde. Bügenge beter este
yerteñge qaratpaytın şekten tıs pısıqtığına yeñ aldımen öze süyseneten
seyäqtı. Ber yezuley külueneñ sebebe yetege türelgen yezu jaqtan yertedege
yegipettek sarbazdar seyäqtı samaladay sap tüzep şığa keler altın
testereneñ äsere-au dep tüydem. Altın testerdeñ jarqılı auzına ot testep
turğanday äser berede yeken. Äkeseneñ kiemen kigen jetkenşek seyäqtı
solbırayğan tım ülken sport kostyumende öñerene kestelep jazğan «adedas»
degen jazuı bolsa da, tıriğan arıq denege qonbay-aq tur. Onıñ tekte
fabrikada toqılğan sporttıq kostyumeneñ nemese özeneñ köterem jılqıday
tırıyğan arıq-turaqtığında meneñ ne jumısım bar, beyresem
saparımızdıñ maqsatına, şaqırtpay-aq kelgen sebebemezge berden köştem.
– Körşe, jaña qonısıñız quttı bolıp, ergemez ber-beremezge qayırlı,
berekele bolsın! – dep, söz qoymasınan surıptap aldın ala äzerlep qoyğan
söylememde qonıstasımnıñ qulağına bağıttadım.
– Yuk, qotlı bulsın! Bik yaqşı buldı...! – Rafih ta adal nieten berden
ayttı.
– Mınau «oteçestvennıy» jaman qulıptardıñ kelttere ber-berene tüse
berede yemes pe?! Yeñ senemde degen ağılşın qulıbınıñ bereuen ğana yemes,
yekeuen berdey salıp jatırmın. Orderde alğan küne qoymada esteyten ber
tanıs jegetten ädeye tañdap alıp yedem.
– Altın teste körşem özeneñ şekten tıs pısıqtığı üşen aqtala
söylegendey. Beraq onısın: «Ye, jegetter, özdereñneñ de üylereñ quttı
bolsın!» degendey yerekşe jılı şıraymen ayttı. Keleremez kelep qalğan
soñ yesekteñ arğı betende tau-tau bop üyelgen jükter barrikadasınan öter
joldıñ bar-joğın bele almay jäne däl tabaldırıqta toñqañdap jürgen
qulıp saluşılardan öte almay bögele bergenbez. Sol kezde üyelgen
jükterdeñ arasınan jeñgemezdeñ aq sazanday jüze şalındı. – Ä, körşeler,
keleñder! – Ol ağamızğa qarağanda anağurlım jön beletendegen körsette.
– «Kedey bolsañ, köşep kör» degen ğoy. Ebırsığan köp dünie jer-kökke
sıymaydı, ädere qalğır! Uşpaqqa osı boq-dünie şığararday jinay
bereppez ğoy. Üydeñ eşen retke keltere almay jatırmız. Turarçik, jol
berseñşe mına keselerge. Kelep qalğan soñ üyemezde körsen de. Altın teste
ağayımızdıñ yesemeneñ Turarçik yekenen öte alğırlıqpen sol sätte-aq
zerdelep ülgerdem. Bağila yekeuemezdeñ hannıñ sarayı osınday-aq bolar
degen yeke bölmemez Turarçikteñ alğan üyene qarağanda qurqıltaydıñ
uyasınday ğana baspana yekenen berden-aq eştey moyındadım. Bala
kezemezden körep jürgen kolhoz basqarmasınıñ köp yesekte, köp bölmele
keñsese derseñ. Yerseleqarsılı kök yesekter, köp yesekter.
– Mınau ağalarıñ yekeuemezdeñ «spalnıyımız», bılayşa aytqanda,
uyıqtaytın bölmemez, – dede aq sazanday jeñgemez, men yende ğana ergemezdeñ
quttı boluı jayındağı bağanadan äzerlep kelgen telegemde aytuğa oqtala
bergende.
– Kelemde-ketemde keselerden qaltarıstau degendey. Onıñ üstene, köşeneñ
ızı-qiqı şuılı kelmeyten, tüs auğanşa kün tüspeyten bölmene ädeye
tañdadım. Yerteden qara keşke deyen ükemetteñ jumısımen şapqılaumen
jürgen kese keşkelek oñaşa jatıp uyıqtamasa bola ma?! Onıñ üstene,
densaulığı bolsa şamalı. Änşeyen, sırtımız qampiıp turğanmen,
eşemezde aurudıñ talay türe buğıp jatır. Mısalı, mına men säl närsege
«nervniçit» yetsem, ala tañdı közemmen atırıp, kerpek ayqastıra
almaymın. «Gipertonikpen»». «Davleniese» tüskere qısqanda janıñdı
qoyarğa jer tappaysıñ. Özem de sonıñ bären aldın ala oylap, garniturdıñ
bären de ıñğaylastırıp, alıp qoyğanmın. Ärqaysısın asıqpay saraptap,
muqeyät zertteuene tura kelde mına jaman jeñgelereñezge. Mınau – qonaq
bölmese. Sırtındağı örnegene qarap, arabtardıñ garniturın alıp yedem,
ädere qalğır, öze zel-batpan auır, säl dım tise örnege öşep qalatın päle
neme yeken. Yende osıdan yerterek qutılıp, öñen özgertpey turğanda ötkezep
jebereyen dep otırmın... Sazanday jeñgey bağanağı küne boyı äbden
deñkelep şarşağan, yende qapaş-qupaş tamaqtanıp, ryumkaların sıñğırsıñğır soğıstırıp jatqan jegetter otırğan bölmege bastap kelde.
Jegetter ığısıp, orın bosata bastap yede, jeñeşem törelek ayttı: – Otıra
bereñder, aynalayındar, bular – körşelerem ğoy, – dede bezde iegemen
meñzep. – Körşelermen üydeñ eşen retke kelterep alğan soñ qonıs toyın
jasap, sayrandaymız äle. Şarşadıñdar äbden! Niçego, jassıñdar ğoy...
Tıñayıp alıp, mına ağaştardı orın-orındarına qoyıp berseñder, arğı
jağın özem-aq döñgeletep äketemen. – Bağana: «Mına qarañ qalğırdı
bülderdeñder-au! «Opıtnıy» jükşeler jaldayıq dedem» dep, albarındı
bolıp jürgen jeñgemez yende kömekşe jegetterge meyeren qulata söyleyde.
«Däude bolsa, aşulanuıñ da, odan qaytuıñ da jaydıñ bultınday tez,
ardıñ-durdıñ adamsıñ-au» dep, payımdap turmın. Jeñgey yende bezge
qarap söylede: – Turarçikteñ studenttere ğoy bular. Ber-yeke jıldan bere
institutqa «poçasovik» bolıp jür. Onsız da jumısı basınan asadı
bayğustıñ, «osı, qoya-aq qoy» dedem. Joq, bolmaydı. Bul zamanda auru
janına tereze taptırmay, kömek surap baratındardan göre tek sänge altın
tes saldıruşılar köbeyepte ğoy. İnstitutıñdağı jumısıñdı qoya-aq qoy
dedem. Joq, bolmaydı. Ağalarıñnıñ bezge bağınbay, özem belemenmen
qırın keteten kezdere jie boladı... «Oğan qosa berde aytıp, berge keteten
mıljıñ bolmasañız ige yede» deymen eşemnen sazanday jeñgeme menezdeme
jazğalı turğanday, onıñ özendek yerekşelekterene nazar audara tüsep.
Jeñgey murajaymen tanıstırıp jürgen ekskursovod seyäqtı burınğı
äuenen qayta taptı: – Bul – ağalarıñnıñ kabinete. Ketaptarımen osında
sıyıp otırsa, raqmetemde aytar yedem buğan. Bul şalğa da rumındar
jasağan su jaña «mebel» äpergenmen... Muzey qızmetkere seyäqtı ol
maymañdap basıp, bölmelerdeñ kelesesene bet aldı, turisteñ rölendege
törteuemez – men, Bağila, Rafih, Mahfuza, aytpaqşı, Rafis pen
Quralayımız bar, bäremez tau-tau jükteñ arasınan jalğız ayaq jol tauıp,
qazday tezelep, elesep kelemez. Urıs dalasındağı biek-biek
barrikadalardıñ ortasımen jürep kele jatqanday äserde boladı yekenseñ.
– Bul – osı üyde Säkençik pen Timurçik degen enelereñez bar, solardıñ
bölmese. Sabaqtarın osında qarap, osında uyıqtaydı... Özdere dop quıp
ketken bolar. Osı küngeneñ balası äke-şeşelereneñ degenemen jüre me?!
Solar üşen dünie jiıp, solar üşen bäyek bolıp jürgeneñde titemdey de
jumıstarı joq... Qoy, oybay, qazerge balalardı qoy. «Osı küngeneñ balası
alasa tuadı, ülkendermen talasa tuadı» degen ıp-ıras. Mına
ağalarıñnıñ ie jumsaq. Qanşa degenmen pedagog yemes pe, tek meyeremdelek,
ezgelekpen tärbielegese kelede. «Ayuğa namaz üyretken tayaq». Keyde jon
tereleren sıpıra jazdaymın. Beraq özemneñ jüregem naşar, säl
«nervniçit» yetsem, «serdeçnıy pristupım» ustaydı. Söytken balalar
dop qualap, kette äne! – Ol keseneñ Säkençik pen Timurçikteñ tälemenen
bastap, qazerge urpaq tärbiese haqındağı pedagogikalıq tolğamdarına
tosqauıl bolam ba degen oymen aldın sözben kes-kestedem: – Jeñgey, bul
bölmedege mebeldereñez de şetteke me? – Joq, ä! Keyen öz qoldarı öz
auızdarına jetkende alsın şetteken. Bul özemezdeñ astanadan şığatın
«Şkolnik» degen garnitur ğoy. – «Sonı da belmey tursıñ ba?» degendey
ol meneñ beteme ber türle müserkegendey jımeyä qaradı. Ol özen
tanıstırmağanı bolmasa, üy-küyenen tolıq aqpar berep boldı. Meneñ osı
oyımdı közemnen oqıp qoyğanday-aq: – Oy-bu, men özem tübe tüsken kübedey
saldırlap jürep, sezdermen tanıspappın da ğoy. Aqjamal boladı yesemem.
– Ol yeke-üş sausağına torlap jasağan, buramalap jasağan, örnektep
jasağan altın jüzekterde mayşabaq sındı semezşe sausaqtarına qosqostap mengestergen qolın bäremezge usındı.
– Turarçik! – dede ol äle de qulıp salu şaruaşılığına sara basşılıq
jasap jürgen otağasına qarap. – Kelseyşe, mına körşelermen
tanıstığımız üşen dep, berdeñe auız tieyek. Äzerge «stoya» bolsa da.
Altın testeren körsete ber yezuley külgen qatpa qara ağay janımızğa
jaqındadı. Bez «stoya» jaña qonıs quanışınıñ ırımın jasağan bolıp,
sarıala qazıdan auız tiep, jıltır «tondı» oñaşa oranğan qımbat
konfetterden balalarğa ber-berden ustatqan soñ, men kün uzın ayta almay
keñerdegemde keptelep turğan quttıqtau sözemde aqırı bostandıqqa
şığardım. Yesene jaña tüskendey Bağila konfet şaştı. «Şaşu-şaşu!
Bul üyde de toy köp bola bersen!» deyde ol. Beraq özemez şaşqan
konfetterdeñ berlejarımdarın Rafih pen Quralay iemdengendere
bolmasa, köp yeşkem yeñkeygen joq. – Al, körşeler, bezdeñ üyde de ber
dastarqan jasaulı tur yede, menemen qızmettes joldastar da «Quttı
bolsın!» aytıp kele bastaytın şığar. Bağana köşeresken jegetter de:
«Keşke kelep toylaymız» dep ketep yede. Olar da berdeñeden qur qalğanday
jeter qazer. Qane, mına Bağila yekeuemezdeñ de özemezge tiesele zañdı
şañırağımızdı körep qaytıñızdar, – deymen men barınşa körgendelek
tanıtıp.
– Joq-joq, aynalayındar, – sazanday jeñgem tabanımen şoq basıp
alğanday baj yete qaldı. Kenet ünen bäseñdetep, Bağilanıñ qulağına
sıbırlay söylede. – Mına dünielerde aşıq-şaşıq tastap, qalay kete
beremez? Bul küñde bereuge bereu senep bola ma?
– Ol uzındı-qısqalı on şaqtı jeget otırğan kabinet jaqtı iegemen
meñzep qoydı. – Artıq-auıs tiıntebenemez ben altın-kümes degendey
zattarımız da osı jükterdeñ eşende. Mınau öñşeñ aş-arıqqa senep,
qalay ketemez?! Jo-joq, raqmet, keyen kerersez. Bez yende körşe boldıq qoy,
ber-beremezde talay şaqırısa jatarmız. Bügen qinamañdar, aynalayındar!
Aytpaqşı, özdereñ qayda qızmet esteyseñder? – dede ol yesene äldene
tüskendey.
– Men – jurnalistpen, – dedem tamağımdı kenep. – Kelendereñez oqulıqtar
şığaratın baspada jumıs esteyde. Negezge mamandığı matematik-fizik.
– Al men – tipografeyäda tseh mastere, – dede Rafih, – Bezdeke äyel –
balabaqşada tärbieşe. Bezdeñ qoğamnan ielengen oz ornımızğa
jeñeşemneñ onşa köñele tola qoymasa kerek:
– Ye, bäreñ de sözdeñ aynalasında yekenseñder. Sen qaynım jornal
şığaradı yekenseñ ğoy, – dede ber türle ünmen tel qatıp. Onıñ üstene
«jurnalist» degender, tek jurnal şığaratındar dep oylasa kerek. Men
onı tüzetep jatqım kelmede. Belmegenen belderep qaytemen dep oyladım.
– Ye, jaraydı, boptı. Raqmet, jasımız keşe dep kerep-şıqqandarıñızğa!
«Kelmeymez» dep turğan keselerdeñ şaujaylarına oralıp, jalınatın
yemes, «Sez-bez deser, şıj-bıj jeser» künderde, körşelek qaderemezde belese
jatar sätterde bolaşaqtıñ yenşesene qaldırıp, qazday tezelep, tağı da
jalğız ayaqtap üyden şıqtıq.
***
Sol küne şağın dastarqanımızdıñ basına beraz teleules jegetter
kelenşekteremen kelep dumandattıq. Bereulere qattı külse de, ne yende
bereulere äueletep än bastasa da Bağila yekeuemez de äldekemnen jasqanıp,
qısılıp otırğan seyäqtımız. «Osı sender-aq maza bermeyten boldıñdar
ğoy! Yende kep än aytqısı kelepte bulardıñ! Baspanası joq, ärkemneñ
üyende qañğıp jürep, bulardıñ dumanşıların, än salğıştarın
qarasañdarşı! Äyda, barıñdar, yerteñnen qalmay üyde bosatıñdar!» dep,
üy ieseqojayınımız jetep keleten seyäqtı boladı da turadı. «Quanış-au,
mazamdı aldıñ dep körşeler bazına aytpasa, yende sene yeşkem de quıp
şıqpaydı. Bul – öz üyeñ, öleñ tösegeñ ğoy» deymen özeme-özem. Joq, altı
jıl boyına qanğa señep, boydı jaylağan ürey tula boyıma tutasıp
jabısıp qalğanday. Säl qızsa, «Aq bürlen, qızıl bürlen, bürlenbürlen»
dep qoya bereten Qartbay ber kezde sızıltıp, «Bürlenen» aralay jönelep
yede, yesekteñ qoñırauı baj yete qaldı. Onsız da qazıqqa mengendey
qıpıldaumen otırğan men ornımnan uşıp kete jazdadım. Bağila da
qolındağı kesesen tüserep ala jazdap, äreñ qaldı. Yekeuemez de yesekke qaray
tura umtılıppız. – Öy, ien dalada otırğanday nege ürekteñder?! – deyde
oyında däneñe joq Quanışbek. «Öze auırmağannıñ qudaymen ese joq»
degendey ömere kese üyende turıp körmegen, äskeri qızmeten ötep kelgen
bette qaladan päteren saylap ülgergen boyjetkenge üylengen ol tuqımıñ
köbeyger, qaydan tüsensen bezde?! Tüsenede-au degen, osı soñğı berer jıl
bolmasa buğan deyen päterde turıp, onıñ da aşı-tuşısın beraz körde-au
degen Qartbay men Oralbek te berer jıl yemes, jüz jıldan bere osınday
köp qabattı üyde turıp kele jatqan jandar seyäqtı ayıldarın jimaytın
bolıp alıptı. Oralbek te tört-bes jıl kese bosağasında turğannıñ
qızığın äbden körgen bolatın. Ber qızığı yekeuemez ber köşeneñ
boyındağı yeke dürken auıstırğan päterleremezde körşe turğanbız. Jie
aralasıp, şay-pay eşep, ne jazıp jatqanımızdı aytıp degendey terşelek
keşetenbez. Jataqhana seyäqtı ber bölmege Ayman yekeueneñ ie bolğandarına
üş-tört ay bolğan. Tek jeke, basıbaylı baspanağa ie bolu baqıtına qolı
äle jetpey jürgen Serekjan ğana meneñ bügenge jayımdı jan-tänemen
tüseneten seyäqtı. Aytqanğa bolmasa, onıñ da bez seyäqtı astımızdan su
şıqqanday päterden päterge köşep, qinalğanı şamalı. Özdere de, bez de
«äje» atandırıp ketken şeşese däl öze seyäqtı ber keñqoltıq keyuana
tauıp alıp, sol keseneñ üyende yeke tuıp, ber qalğanday berge turatın. – Uau,
ättesene nälet, aydı aspanğa ber şığarğan terşelek boldı-au munıñ!
Şerken, osınday ber üyge qolım jetken küne bar ğoy... – dep, küpenep
otırğan ol yesekteñ qoñırauın yestegende sasqalaqtap, sağatına qarağan.
Onıke de qanğa señde qasiet qoy, bayağı...
Yesekke jetsem üsteñge qabatta turatın körşem. Qonaqtarın şığarıp
salğan soñ, quttı bolsın ayta kelepte. Onı da azdı-köpte urttağan ottı
sudıñ qızuı otırğızbasa kerek. Körşemde bastap kele jatıp, as üyde
samaladay bop janıp turğan şamdı kördem de, özeme-özem yesep berep te
ülgermey atılıp kep tüymene basıp qaldım. «Bögde keseneñ közenşe
ünemşel kese seyäqtanıp, nege olay estedem?» Onı oylanıp ta jatpay
avtomattı türde robot seyäqtı qimıldappın. «Rebyatuşki, şamdarıñdı
nege jarqıratıp qoydıñdar? Senderdeñ mağan jandarıñ aşımaydı.
Jiırma bes som töledem dep osınşa ısırapqorlıqqa baruğa bola ma
yeken!» – dep, qabağı aşılmaytın, äjem torlağan jüzenen quanudıñ,
küludeñ belgese belenbeyten tetya Tasya şığa kelerdey körenepte.
Qonaqtarımnıñ qasına jete bere: «Oybay-au, şamdardı tañ atqanşa,
tepte kün şıqqanğa deyen jarqıratıp qoysam da öz üyemneñ şamı yemes pe
yede! Tek elektr quatınıñ qanşa jumsalğanın yeseptegeş yeste apparattıñ
körsetken tsifrına qarap jeberep, uaqtılı aqısın tölep otırsam
bolğanı yemes pe?! Mınalar mene ber ünemşel qu yeken dep oylaydı-au!»
degen oy basıma äreñ jette. Qayta jügerep barıp, qabırğadağı qara
tüymene sırt yetkezdem. Ol az bolsa vannanıñ, tağı ber qajette quıstıñ
şamdarın tügel jağıp qoydım. «Ünemşel qu» yemes yekenemde däleldegen
türem. Mene tüsense, Bağila ğoy tüseneten, beteme küle qarap otır yeken. Men
de yezueme külke jügerttem. «Jaña üyeñ öñşeñ qara domalaq Serebaevtar men
Serebaevalarğa tarlıq qılsın! Jurnalistek yerekşelegeñde jalpaq
jurtıña moyındatar neber oçerktereñ men surettemelereñ osı üyde
jazıla bersen!» seyäqtı telekteren ayamağan dostar yese bar, uaqıt kestesene
bağınğan adamdardıñ bäre de tätte tüs körep jatqan tünneñ ber uağında
äreñ tarasqan. Olardı şığarıp salıp turıp, «Bez osınau üydeñ
turğınımız» degendey yerekşe ber maqtanış sezemmen aybını asqaq
körener ğimaratımızğa sırtınan köz salıp yedem, köp päterlerdeñ
jarqırağan şamdarı äle sönbegen. Men seyäqtı quanıp jürgen körşelerem
ğoy...
***
Jaña qonıs, jaña üyde ol da qızıq körde me qonaqtar tarqağanşa
domalañday yeñbektep, şapqılaumen jürep, murttay uşqan Quralay kök
arbasına qonaqtap, quyttay tanauı pısıldap, uyıqtap jatır. Yeke-üş
aptadan bere üydeñ kelten qolğa äne alamız, mene alamız deumen, onıñ
üstene bügenge köşe-qon, odan qonaqtardı kütumen deñkelese kerek, Bağila
da mınanday keremet üydeñ sätemen orala ketkenene äle de sene
almaytındığın aytıp, beraz jattı da, tün tınıştığına bağındı. Äle
perde ustalmağan ülken terezeden köşedege samaladay jarqırağan
şamdardıñ jarığı tögelede. Yeke jambasıma kezek aunap, uyqım keler
yemes. Kerpekteremneñ arasına bereu tereu terep ketkendey, közemde elendere
almay äuremen. Temekemde tutatıp, balkonğa şıqtım.
– Bik, yaqşı buldı, ä, kurşe?! – Öz balkonında turğan sol jaq yesektege
körşem Rafih qoy. Kündezge yersele-qarsılı ağılğan adamdar tasqını
mülde toqtağan deuge boladı. Ğaşıqtar bolsa kerek, bereneñ eşene bere
kerep keterdey bolıp, tutas denege aynala quşaqtasqan qız-jegetter ötede
anda-sanda. Qalay quyındata zırlasa da kündez-tüne şaruaları ber
tausılmaytın maşinalar ğana şamdarın jarqıratıp, sirek bolsa da
aqqan juldızday ötep jatır. Köptegen körşelerdeñ şamı söngen. Bäre de
jaña qonıstağı alğaşqı tätte uyqığa batqanday. Oñ jatağı körşem
Turarçik seyäqtı qeyälap kelep, qisının tauıp, üyge ie bolğan basqa
salanıñ berle-jarım pısıqayları bolmasa, bul ğimarat turğındarı
negezenen gazet-jurnal, baspahana qızmetkerlere, ber salanıñ adamdarı
boluğa ties-te. Yağni, meneñ äreptesterem. Bügen-aq türle redaktseyälarda
esteyten beraz jegetterde körgenmen. Olardıñ köpşelege-aq men seyäqtı
päterge alğaş ie bolğandar. Bezder, jastar gazete redaktseyäsında qızmet
esteyten bes-altı kögenköz, bul üyden de qur qalar yedek. Yeger, jağı tüspey
jamandıq körmeger, bas redaktorımız Seydeşteñ tamaşa aqılınıñ
arqası bolmasa... Ol kezde bul ärekete belenep qalsa, qızmeten qoyğanda
qoğamnıñ eşendege tañdaulılar qoğamı seyäqtı parteyä müşelegenen de
quılatın bolğandıqtan, asa qupeyä äñgemene uaqıt keruene pälen qırdı